Değişik Davranışlarla İlgili Madde Durumların Belirlenmesi

Test madde veya durumları belirlenirken, yoklanacak davranışın doğası göz önünde tutulmalıdır. Geçerlik ve güvenirlikle ilgili olarak da sözü edildiği gibi, test madde veya durumu, yoklanacak davranışa uygun bir düzen üzerinde temellendirilmelidir. Test madde veya durumuna temel oluşturmak üzere, (1) yoklanacak davranışlar ne ise, kişiyi o davranışları kullanma durumunda bırakan bir düzen düşünülmelidir; (2) düşünülen düzen, olanaklar ölçüsünde her zaman ve her kişi için aynı davranışların kullanılmasını gerektiren biz düzen olmalıdır; (3) düşünülen düzen, davranışların belirlediği güce belli bir yetkinlik derecesiyle sahip olan kişinin bu davranışları göstermesini sağlayan, bu güce sahip olmayan bir kişinin ise sahipmiş gibi davranmasına izin vermeyen biz düzen olmalıdır ve (4) düşünülen düzen, son olarak sözü edilen ayırma işlevini kararlı bir biçimde yerine getirebilen bir düzen olmalıdır. Bu niteliklere sahip bir düzen, ayrıca, bir test madde veya durumuna temel oluşturmada kullanışlı bir düzen olmalıdır.

Değişik davranışsal özellikler için yukarıda sayılan niteliklere sahip olan düzenler incelendiğinde bunların, yoklanacak davranışsal özelliklerin devimsel, bilişsel ya da duyuşsal oluşuna göre birbirinden ayrıldıkları görülür. Başka bir deyişle bu davranışsal özelliklerin yoklanmasına elverişli düzenler de yukarıdaki üçlü ayrıma uyumlu bir farklılaşma gösterir. Devimsel özelliklerin yoklanmasında kullanılmak üzere bugüne kadar ortaya konabilen düzenler daha çok, doğrudan gözleme elverişli olan bu tür özelliklerle ilgili davranışların bir malzeme üzerinde ya da kendi başlarına yapılmalarını (icra edilmelerini) gerektiren düzenlerdir. Bilişsel özelliklerin yoklanmasında kullanılmak üzere bugüne kadar ortaya konabilen düzenler daha çok, kişiyi, dolaylı gözleme elverişli olan bu tür özelliklerle ilgili işaretçilerin ortaya çıkması için bir soruyu cevaplama ya da verilen duruma tepkide bulunma durumunda bırakan düzenlerdir. Duyuşsal özelliklerin yoklanmasında kullanılmak üzere bugüne kadar ortaya konabilen düzenler daha çok, uzun süreli gözlem ya da kişiye bir durum sunarak onu bu duruma tepkide bulundurma şeklindedir.

Devimsel yönü baskın olan özelliklerle ilgili davranışların yoklanması amacıyla, bu davranışların gösterilmesini gerektiren durumlar hazırlanmaktadır. Bu durumlarda kişi, yoklanacak davranışı göstermeye özendirilmekte ve onun, bu davranışı belli yetkinlikle öğrenmişse göstermesini, aksi halde gösterememesini sağlayacak önlemler alınmaktadır. Kimi durumlarda, yoklanan davranışın mevcut yetkinliği ile ortaya çıkmasına çalışılmakta ve yetkinliğe bakılmaktadır. Kişinin yoklanacak olan davranışı ya tümüyle ya da öğeleri aracılığıyla gözlenmektedir. Devimsel davranışların yoklanması söz konusu olunca, davranışın belli bir yetkinliğe erişmiş olup olmadığının anlaşılmasına ya da erişmiş olduğu yetkinlikte görülmesine elverişli test durumları bulmak gerekmektedir.

Bilişsel yönü baskın olan özelliklerle ilgili davranışların yoklanması amacıyla, bu davranışın gösterilmesini gerektirecek düzenler bulunmaktadır. Bilişsel özelliklerle ilgili davranışlar doğrudan gözleme elverişli olmadıklarından, bu davranışların belli yetkinlikle kazanılmış olup olmadığı ya da yetkinliği de böyle işaretçiler aracılığı ile belirlenebilmektedir. Yazılı olarak kendisine sunulan yeni bir durumla karşılaşan kişinin, öğrenmiş olması beklenen ilkelerden yeni durumlarda yararlandığını gösteren davranışlarda bulunması, başka bir deyişle, bu tür işaretçileri açığa vurması beklenmektedir. Kişinin durumla ilişkili ilkeyi, durumun nedenini, beklenen sonucu, durumda bir değişiklik yapmanın sonuca etkisini, sonuçta belli bir değişiklik sağlamanın yolunu bulup bulamadığına, bunlara gerekçe gösterip gösteremediğine bakılmaktadır.

Duyuşsal yönü ağır basan özelliklerle ilgili davranışların yoklanması amacıyla, ya bu davranışların günlük yaşamda kendini ortaya koyan işaretçileri uzun sürelerle gözlenecek ya da kişinin belli durumlara tepkide bulunması istenerek, söz konusu davranışların böyle tepkilerde açığa çıkan işaretçilerine bakılacaktır. Duyuşsal yönü baskın olan özelliklerle ilgili davranışlar da bilişsel olanlar gibi doğrudan gözleme elverişli olmadığından, bu davranışları yoklamak için yukarıdaki iki yoldan biri izlenebilir. Örneğin kişinin okumaya ilgi derecesi üzerinde duruluyorsa bu amaçla izlenebilecek bir yol (herhangi parasal bir engel, zaman sıkıntısı vb. olmadığında) kişinin yaptığı işleri gözlemek ve bu işler arasında okumanın da bulunup bulunmadığına, daha doğrusu okumanın bu koşullarda yapılan işler arasındaki payına bakmaktır. Bu yolla doğruya yakın sonuçlar elde edebilmek için uzun sürelerle gözlem yapmak gerekeceği açıktır. Bu son koşulun karşılanması ise böyle bir yolun pahasını artırmakta, kullanışlılığını azaltmaktadır. Kullanışlılık sağlamak amacı ile kişinin okumaya ilgisi, onun belli durumlara tepkisinde ortaya çıkan işaretçilere bakarak yoklanabilir. Kişiye, kişinin yaşı, durumu vb. göz önünde tutularak kitap okumayı nelerden daha üstün tutmakta olduğu ya da boş zamanı olan bir kişinin bu zamanında ne yapacağı gibi sorular sorularak, onun bu ve benzeri sorulara cevaplarında ortaya çıkan işaretçilere bakılabilir. Yalnız bu son yolun, daha kullanışlı olmakla birlikte genellikle daha az geçerli sonuçları verebileceği unutulmamalıdır. Bu son yolu izleyerek duyuşsal davranışları yoklamaya çalışırken de, bilişsel davranışlarda olduğu gibi, işaretçileri yoğun ve görünür biçimde ortaya çıkaracak test madde veya durumları bulmak gerekmektedir.

Test madde veya durumların belirlenmesinde, yoklanacak davranışlar tek tek ele alınarak bunlardan her birinin geçerli, güvenilir ve kullanışlı bir şekilde hangi düzende ve nasıl gözlenebileceği düşünülmelidir. Daha sonra, böyle bir düzene dayanan ve yukarıda sözü edilen öteki koşulları da karşılayan test madde ve durumları hazırlanmalıdır (Özçelik, Ölçme ve Değerlendirme, 2016, s. 173-176).