Güvenirlik Saptama Yolları

Ölçme araçları olarak testlerin, yani canlıların davranışsal özelliklerinin ölçülmesinde kullanılmak üzere geliştirilmiş olan ölçeklerin güvenirlikleri tahmin edilirken hangi yollar izlenebilir? Güvenirlik tahmininde temel amaç, ölçülerde gözlenen toplam değişkenliğin ne kadarının gerçekte karşılığı olmayan, hata kaynaklı değişkenlik sayılabileceğinin belirlenmesidir. Bu amaca ulaşmak için değişik yollar izlenmektedir.

Etkili bir düzenle yani iyi hazırlanmış bir deneysel araştırma düzenine uyarak, ölçülmek istenen özelliğin, ölçülmek istenmediği halde ölçüleri etkilemekte olan diğer özelliklerin, bu iki kaynağa ortak etkisinin ve ölçme hatasının katkılarının incelenmesi mümkün olabilmektedir (Lord ve Novick, 1968, s.198-225; Thorndike, 1982,s.143-183).

Bugüne kadarki uygulamalarda, yukarıda verilen kaynaklardaki kadar inceliklere inmemekle birlikte gene de işe yarar, yani pratik amaçlarla doğru kabul edilebilecek kadar yaklaşık değerler veren bazı yollar izlenegelmiştir. Bu yollardan birisi, aynı ölçme aracının, aynı kişilere, aynı koşullarda ve testteki sorulara verilen cevapların hatırlanmasını önleyecek kadar uzun fakat ölçülecek özellikte önemli değişmeler olmasına izin vermeyecek kadar kısa bir zaman aralığı ile iki kez uygulanmasını gerektirir. Aynı kişiler üzerinde bu yolla elde edilmiş olan ölçüler arasındaki ilişki katsayısı (korelasyon) bulunur. Buradan bulunan ilişki katsayısı, iki ölçü dizisi arasında yüksek bir ilişkinin varlığını gösteriyorsa aracın güvenirliğinin yüksek olduğu sonucuna ulaşılır. Bulunan ilişki katsayısı düşük bir ilişkinin varlığını gösteriyorsa aracın güvenirliğinin düşük olduğu sonucuna varılır. İki ölçme arasında geçen sürede, ölçülen özellik aynı kalmış yani bu özellik hesaba katılır derecede değişikliğe uğramamış ve testin uygulama koşulları da aynı tutulmuş yani bunlarda da hesaba katılır derecede bir değişme olmamışsa, aynı kişi için elde edilen iki ölçü arasındaki farka oranlı (ya da benzerlikle ters oranlı) bir hata katkısına karar verilebileceği açıktır. Böyle iki ölçmede, aynı kişiler için elde edilmiş olan ölçüler arasında r = 0,90’lık bir ilişki bulunmuş ise bu sonucun anlamı şudur: Ölçülerde gözlenen toplam değişkenliğin, 0,90 * 0,90: 0,81’i ortaktır. Eldeki ölçeğin ilk uygulanışında elde edilen ölçülerdeki değişkenlik hangi özelliklerdeki farklardan gelmişse, ikinci uygulamada da değişkenliğin bu kadarı aynı özelliklerdeki farklardan gelmektedir. Bu uygulamalarda, ölçülen ve ölçülmek istenmediği halde ölçüleri etkileyen özellikler aynı kalmış ve buna ek olarak, uygulama koşulları da değişmemişse, bu değişkenlik payının bütünden yani bir’den farkını oluşturan kısmı da ölçme hatasından gelmektedir. Bu örnekte sözü edilen son kaynağın etkisi 1,00 – 0,81 = 0,19 olmaktadır. Söz konusu ölçekle elde edilen ölçülerde gözlenen toplam değişkenliğin %19’u gerçekte karşılığı olmayan, rastgele bir şekilde oluşmuş etkilerden, başka bir deyişe kullanılan ölçeğin kararsızlığına bağlanan ölçme hatasından gelmektedir. Bu yoldan elde edilen güvenirlik tahminine testin test tekrar test yöntemi ile bulunmuş olan güvenirliği ya da aynı anlama gelmek üzere kısaca test tekrar test güvenirliği denir.

Güvenirlik tahmininde başvurulagelmekte olan diğer yollardan bir tanesi, ölçülmek istenen özelliği ya da eğitimde olduğu gibi özellikleri ölçmeye çalışan birden fazla ölçme aracı (test) hazırlanmasını, bu araçların tümünün belli bir düzenle aynı kişilere uygulanmasını ve bu uygulamalardan, aynı kişiler için elde edilmiş olan ölçüler arasındaki tutarlılığın incelenmesini gerektirir. Öncelik-sonralık ve benzeri etkilerin deneysel olarak kontrol edildiği böyle bir girişimde, aynı kişilerden elde edilmiş olan ölçüler arasındaki ilişki katsayısı bulunur. Bulunan ilişki katsayısı yüksek bir ilişkinin varlığını gösteriyorsa, aynı özelliği ya da özellikleri ölçme iddiasında olan iki testin de güvenirliğinin yüksek olduğuna karar verilir. Bulunan ilişki katsayısının iki test arasında düşük bir ilişkiyi göstermesi halinde ise iki testin de güvenirliklerinin düşük olabileceği düşünülür. Bu yoldan saptanan güvenirliğe testin eşdeğer (ya da paralel) formlar yöntemi ile bulunmuş olan güvenirliği ya da aynı anlama gelmek üzere kısaca eşdeğer formlar güvenirliği denir.

Güvenirlik tahmininde izlenmekte olan üçüncü yol ise hazırlanan testi uyguladıktan sonra elde edilen sonuçları belli bir biçimde analiz etmeyi gerektirir. Uygulamada alınana cevaplar, genellikle izlenmekte olan yola göre, tek numaraları sorulara verilmiş cevaplar ve çift numaralı sorulara verilmiş cevaplar olmak üzere iki ayrı test sonucu imiş gibi puanlanır. Böylece, testi alan her kişi için eldeki testin yarı uzunluğundaki iki testten elde edilmiş sayılabilecek ikişer puan elde edilir. Örneklemdeki kişilerin bu iki yar-test’ten aldıkları puanlar arasındaki ilişki katsayısı hesaplanır. Bulunan ilişki katsayısı yarı uzunluktaki bir test için olduğundan bunun, testin tümü yani iki kat uzunluktaki tüm test için ne olacağı hesaplanır. Buna iki yarım arasındaki ilişki katsayısının Spearmen-Brown formülü ile düzeltilmesi denir. Testin tümüne genellenen bu ilişki katsayısı güvenirlik göstergesi olarak kullanılır. Bu yolla tahmin edilen güvenirliğe testin iki-yarım yöntemi ile bulunmuş güvenirliği ya da aynı anlama gelmek üzere kısaca iki yarım güvenirliği denir.

Özellikle eğitimde kullanılan ve öğrenme düzeyini ölçmeyi amaçlayan testlerin her birinde, birden fazla özelliğin ölçülmesine çalışılır. Bu yüzden, iki yarım güvenirliği tahmin edilirken testin iki yarısının da aynı özellikleri ve onları da aynı yetkinlik dereceleriyle ölçen maddelerden oluşması gerekir (Özçelik, Ölçme ve Değerlendirme, 2016, s. 46-50).